A opinião de ...

La Pruma Braba

“La lhéngua debe traer lhuç a las cousas.”
Cícero, De oratore, III, 5
Hai un die destes, n’ua cumbersa subre estas cousas de las lhénguas, parguntei se sabien porquei se chama lhatin a la lhéngua que ben de Roma. La pargunta ye un pouco mal atropada i, por isso, la respuosta tamien nun puodie ser mui scorreita. Assi i todo, aquilho que you asperaba que me dezíssen era que l nome ben d’un pobo que bibie acerca de Roma i q’acabou por deixar l sou nome agarrado a essa fala.
La berdade ye que, n’ampercípio, nada feturaba que ls remanos quedássen cun esta lhéngua. Se furmos un cachico atrás ne l tiempo, lhembremos que quando Roma naciu, ende pul anho 753 a.C., staba antriçada ne l meio de dous grandes potentados que dominában la Península Eitálica: al norte, la brilhante cibelizaçon Etrusca i, al sul, la nó menos portentosa cultura grega. Ye ne l meio peligroso destes dous poderes, sacando partido de l camino que l riu Tibre l’ouferecie, que Roma fui capaç de s’amponer als sous bezinos. La lhéngua de l Lácio, ua fala de lhabradores que nun tenie, nien por selombras, nien la fuorça de l Etrusco nien la fama de l grego, acabou por s’ir amponendo. Durante l cinco seclos que durou la República i outros tantos que durou l Ampério, fui-se spargindo pu l mundo q’hoije chamanos, cun toda la propiedade, remano. Deilha naciran, cumo se sabe, las lhénguas lhatinas.
Ora l lhatin que daprandimos na scola – i que ye ua berdadeira catástrofe cultural q’hoije an die yá nun se daprenda – pouco ou nada ten a ber cun l lhatin q’era falado pu la giente. Por isso, ne l lhargo camino de la lhéngua, nien siempre ye fácil ancuntrar ls beneiros i ls carreirones de las palabras. Mas hai outros causos que las palabras mos amóstran ls sinales d’outras formas que julgábamos para siempre zaparecidas. Se mirarmos pa la purmeira palabra q’abre esta “Pruma”, “hai”, ua forma de l berbo “haber”, damo-mos de cunta q’eilha s’usa subretodo an ouraçones ampessoales cumo “Hai muitas brebas nesta figueira”, “Hai muita giente an casa?”, etc. etc. Mas esta forma, cun l -i final, própio de la terceira pessona de l presente de l andicatibo, co-oucuorre cun “há”, an frases cumo “Há quanto tiempo nun bás a casa?”. La berdade ye q’essa lhetra ye la sinal de l antigo antigo adbérbio “ibi”, que l’eiboluçon de l lhatin al mirandés acabou por çquecer. An lhatin querie dezir “esse lhugar”, “ende”. Por isso, l probe adbérbio acabou zmagado nesse –i, cuntinando a dezir l mesmo: “Há ende muitas brebas nesta figueira”; “Há ende muita giente an casa?”.
I porque falamos an sinales, eiqui quédan mais dous eisemplos que sírben pa l mirandés mas tamien para outras lhénguas cumo l pertués i l spanholo.
L feturo de l andicatibo de l berbo amar (you amarei), an lhatin ye: amabo, amabis, amabi, amabimus, amabistis, amabunt (las terminaçones son tamien própias de muitos outros berbos). La berdade ye que ls falantes, nien siempre usában este tiempo para falar de l feturo. Tal cumo hoije an die, an beç “salirei”, dirien: “Tengo que salir manhana a las seis” ou “Bou a salir a las seis”. I fui un pouco este malabarismo perifrástico q’acabou por dar la costruçon de l feturo, ajuntando l berbo prancipal n’anfenitibo cun l berbo haber i dezindo “amar hei, amar hás, amar há” i assi por delantre. Ua beç que l agá ye mudo, acabou por s’ajuntar i aquilho que n’ampercípio serie ua forma alternatiba acabou por se gramaticalizar i dar la forma que tenemos hoije an die.
Mas nun se pense que la lhéngua nun deixou tamien eiqui ningun sinal desse “bielho” feturo de l andicatibo. Datrás, quando las missas éran rezadas an lhatin, ls curas acabában-las lhabando las manos i dezindo l salmo “Lavabo inter innocentes manus meas” (Lhabarei las mies manos antre ls einocentes). Ls feligreses, para quien l lhatin yá era ua cousa çconhecida, acabórun por armanar aquel “lavabo” cun la bacie que serbie para lhabar las manos. I assi quedou, an pertués, l “lavabo” i, an mirandés, l “lhababo”. I cumo curjidade final destes fóssiles lhenguísticos, queda tamien l eisemplo de l “placebo”, agora un substantibo, mas que nun ye mais que la purmeira pessona de l singular de l feturo de l andicatibo de l berbo “placeo” (you agradarei ou you darei prazer).

Edição
3941

Assinaturas MDB